«Imago» representa o regreso -desaseis anos despois da súa última publicación- da poeta Helena de Carlos “ás palabras necesarias”, dixo o director da colección Tambo, Luís Rei Núñez, na presentación da obra, coa libraría Couceiro como anfitriona do encontro. Tamén canda a autora, outro poeta, César Souto, salientou o carácter vibrante destes versos, a súa aparente sinxeleza, a estreita relación da súa obra cos ciclos da natureza.

A fonda lectura do poemario, a altura coa que analiza, relaciona e proxecta estas páxinas no contexto doutros autores, convérteno no “eséxeta” que, na cultura clásica, interpretaba textos alleos, aínda que neste caso -como a propia Helena de Carlos, agradeceu- o nivel das súas palabras supera a propia obra.

 

O libro de Helena de Carlos chegou á miña casa o 22 de maio ás 10:30 da mañá. Un traballador de Correos, moi amable, pediume o DNI, entregoume o paquete, desexoume que tivera un bo día, devolvinlle o cumprido, e marchou no ascensor. Sabemos que toda memoria está sempre ameazada de olvido, por eso, cada vez que abrimos un libro, quizás deberíamos dedicar alguns segundos a pensar sobre as condicións que permitiron que chegara ás nosas mans. Detrás deste acto tan sinxelo, de abrilo por primeira vez, agóchase o enorme oficio de paciencia que fixo posible o libro. Hai un traballo do tempo, o da escritura poética, que marca un contrarritmo, tan distinto ao dese tráfico sen fin que atravesa as autoestradas do occidente, como naquel poema da autora que semellaba querer parar a trasfega. Os camións de reparto de Helena, dezaseis anos despois do anterior poemario, pasaron por outra vez pola casa e deixaron este Imago. E por eso hoxe celebrámolo.

O primeiro que fixen foi o que normalmente facemos cando collemos por primeira vez un libro. Dinlle unhas voltas, pasei unhas follas e detívenme un tempo a mirar a cuberta. E así como normalmente formamos a primeira imaxe que temos dunha obra. É aquí onde o libro comeza a suxerir, neste caso a través das fermosas ilustracións de Marisa Camino. Nesas aves indefinidas, primeiro percibimos o impulso, o detonante, unha fonda axitación. Despois, o movemento das alas, as liñas do voo dispóndose. Máis tarde, cavilando, quizáis nos decatemos de que ese balbordo semella en realidade a pegada de algo que foi e continúa. Quizáis pensemos no fulgor e na cinsa, na impermanencia de todo o vivente, no intento da ollada por atrapar o seu rastro.

Máis alá do sentido que poida estourar en cada un dos poemas, na poesía de Helena de Carlos latexa unha especie de materia ou de sustancia vibrátil que enche de significado os seus versos. Mesmo as follas deste libro teñen un aire leve de abano, de suave axitación. A vibración é un movemento oscilante. Na poesía da autora hai unha oscilación continua entre o pasado e o presente, entre a celebración e a elexía, entre os vivos e os ausentes, entre a evocación dos mitos e a vivencia do cotiá, entre o que pasa fugaz e o pouso dun tempo antigo, que é tamén o tempo do noso mañá,

      o que había antes de nós e haberá,

      o que non nos agardaba nin poderá chorarnos.

Lendo os poemas de Helena accedemos ao reino dun globo en perpetuo movemento, sentimos a recorrencia das estacións, a caravana implacable das verdes follas, a gloria que bule na cunca do pole e no ventre das abellas, as libeliñas tenras ao sol de xuño -ese sol que cos seus agarimos de espellos alaga maceiras e persianas-, sentimos o arreguizo da auga no corpo, pero tamén a pinga de choiva que borra todo aquilo que semellera unha vez indelebele.

Así suceden tamén os versos deste poemario. Erguen o voo, fulguran e deitan sobre nós unha sombra de algo que foi. No título, IMAGO, tamén está contido de varios xeitos posibles o que vibra e o que desaparece. Segundo a definición do Thesaurus da lingua latina, imago é a palabra que transmite o concepto de “efixie ou retrato”, vencellado coa noción dun parecido propio da copia con respecto de alguén que non está presente.

A palabra imago -como nos lembra Georges Didi Huberman nos seus Ensaios sobre a aparición- denota o parecido lexítimo, a xenealoxía familiar. Os ausentes -ese reverso puro dos que estamos, tal como se describen nun poema homónimo- eran xa un motivo central en Vigo, o anterior poemario de Helena de Carlos, e seguen estando presentes en Imago desde a primeira cita que encabeza o volume, uns versos da poeta escocesa Carol Ann Duff.

      Os mortos son moi talentosos.

      Os vivos camiñan pola beira dunha vasta lagoa

      cerca, o silencio sabio e afogado dos mortos.


Os poemas deste libro transitan polo fío inestable dunha dobrez que os funda, pola inmensa liña que vai da meridiana presenza dos vivos ao nada dos ausentes. Ese tránsito súpeto, fráxil, vibrátil, constitúe a esencia mesma da Imago, un termo que tamén fai referencia ao último estadio do desenvolvemento das boboretas, a quen os gregos denominaban coa palabra psyké, alma. A psyké, o sopro derradeiro, sae voando da boca da quen morre. Desde a Antigüidade, a bolboreta leva no bater das súas alas un anuncio da morte. A bolboreta non fai máis que pasar para desaparecer axiña, e leva inscrita desde o seu estado larvario a lei da metaformose, que se evoca así nun dos poemas do libro

      Dime cal é a arte de deixar pouso.

      Acaso a resistencia,

      a pertinencia lonxeva de estar aí.

      Ou tal vez

      a esencia da bolboreta,

      o efecto do dominó,

      o aloumiño da auga na madeira,

      o contaxio.

Tamén desde a Antigüidade, a bolboreta asóciase a Eros. A súa vibración, que é plenitude, paradigma do esplendor e do desexo, aparece de xeito recorrente na poesía de Helena de Carlos.

En Vigo

      sentín tremer a pel como só tremen

      bolboretas espidas de pó

      (Vigo, 2007)

 

      nós como unha mariposa

      de luz discontinua. Nós

      como unha muxica en bicicleta

      (Vigo, 2007)

 

      Estou viva: podo estragar

      minutos que nacen

      como libeliñas tenras ao sol de xuño

      (Imago, 2023)

Sexan libeliñas, sexan bolboretas, o importante aquí é o vibrar, o paso fulgurante e fugaz, denominador común da plenitude vital, do desexo, e da fraxilidade, da inconsistencia do humano. Así por exemplo neste poema de Imago

      As libeliñas

      vagan felices

      levando con elas sementes de extinción

Os ausentes -volvo a este poema da páxina 53- tiñan que ver con abril, feitos de instantes sen vocación de durar. Xa en Vigo, como na Terra erma de Elliot, maldicíase a crueldade dese mes.

      por canta luz aporta abril o cru,

      tantos son os silencios que xermolan na vía,

      os mesmos que nos tapan a boca

      e afondan no tunel perplexo

      que é o tunel da nada

      (Vigo, 2007)

En Imago

      Transitan as cousas

      para chegaren todas xuntas ao precipio final

      Dos diversos comezos

      derivan parellos resultado

No meu principio está o meu fin. Tempo limiar e limites é o que amosan os versos de Helena de Carlos, dicía Manuel Outeiriño na introducción de Aracne 3. A constatación da lei e o substrato, -páxina 37, Imago- é o que dá pé a falar, a atravesar o tempo navegando na memoria. A lei di que os días que se evocan nunca son son mesmos que os que estritamente foron, eses morreron. A lei di que os mortos non volven. A imago, a imaxe que os representa, como a bolboreta, foxe, zigzaguea, é imposible de atrapar. A linguaxe amósase incapaz de achegarse de xeito preciso a eles.

      O resumo non fai xustiza

      en catro liñas non colle a verdade.

      Algunhas formas de amor

      xamais cadran coa sintaxe.

Como escribiu o poeta estadounidense Mark Strand, aos mortos non podemos lembralos con claridade dabondo. Nunca o faremos. Quizais por iso, o libro de Helena de Carlos soña cunha especie de devir animal

      fala o arroás no salto

      e as ondas

      espallan a mensaxe

      tal é a lingua primitiva,

      o medio infalible

      da auga e da corrente.

Fronte a eles, neste poema titulado Linguaxe, os humanos observan con dor, como tristes intépretes,

      torpes donos de dous pés,

      os máis afastados do magma.

Pregúntome se no reverso da queixa que expresan estes versos, non haberá unha visión semellante á que describe o filósofo Alexandre Kojeve cando especula cun devir animal da Humanidade, unha nova época, despois da Historia, na que “os individuos construirían os seus edificios e as súas obras de arte como os paxaros constrúen os seus niños ou como as arañas tecen as súas arañeiras”.


Na poesía de Helena de Carlos hai unha constante montaxe de tempos, un emprego do anacronismo que actualiza os mitos e une a representación do pasado coas emocións que no presente expresa a voz poética. Quizás entre o repertorio de motivos mitolóxicos dos libros da autora, Baco sexa unha das figuras predilectas, non tanto polas referencias directas senón polo despregamento dun universo simbólico. En Imago hai un poema que ten o mesmo nome que o das súas adoradoras, as Bacantes, e outro que se titula Penteo, o rei que non admitía o cultivo da vide e foi asasinado por prohibir o viño. Nesta contenda, non hai dúbida de parte de quen está a autora

      Quen non se conmova coas viñas

      acate o destino de Penteo

O alento dionisíaco non é só unha recreación intelectual, afúndese na xeografía concreta dos espazos vividos: nas viñas, nos socalcos e na calor do Ribeiro, nas praias e nas ondas do mar de Vigo, nos veráns da mocidade tantas veces evocados. E aí vibra, cunha sensualidade e cun materialismo formidables, a complexidade do tempo na poesía da autora, ese tempo de dobre face que une o novo co antigo, un tempo aberto e sen lindes no que todo podía suceder.

      Era a noite antiga

      como a dos quince anos

      (Vigo)

 

      Eu era a nena da abeleira, a do verao que non pasaba

      Eu era das tardes sen lindes

      (Alta Casa)

Diría que Helena de Carlos é a gran poeta do verán da poesía galega. La bella state. Hai algo na súa obra que me leva a Pavese. Nos outeiros e nas viñas do Greppo e de Santo Stefano Belbo, aniñaba tamén o desexo dunha vida natural e instintiva e do regreso ao paraíso perdido da mocidade, onde todo era estenso para os personaxes do autor piamontés. Como en Pavese, sentimos a exhuberancia da natureza, dos ciclos da terra e dos días, dos seráns e das noites, pero tamén o estrago, o pálpito da vida en precipicio, a extinción. Como en Pavese, o tempo é arcaico é dinámico, sempre desenvolvéndose, sempre en marcha. Hai trens que cruzan. Vemos tractores que pasan.

O verán volve invocarse en Imago. Segue sendo esa esperanza acubillada nas tardes sen forma do inverno, o longo inverno do decotío, a onde chegan os ecos da Balbec proustiana, unha cidade imaxinaria, antiga e xeolóxica, que Helena traslada ao golfo de Sorrento, ao pé do volcán, moi preto, aquí sí, daquel magma do que na linguaxe estamos afastados. É aí, naquel primeiro baño no pantalán, no mar morno da Campania, onde sucede finalmente a comprensión do estío. Con todo, aparece tamén o reparo, o temor de que o goce nos manque.

      procuremos as prazas arboradas,

      os frescos soportais de Nauplia,

      coloremos de novo os cabelos,

      esvaremos pola pel….

      sabemos que algún día deberemos

      afrontar malia todo a maldición.

Xunto ao verán, símbolo da plenitude vital, atopamos en Imago o motivo da excursión, que xa estaba presente nos libros anteriores de Helena e que que me fai pensar tamén na travesía dos personaxes de Pavese polos outeiros e as viñas do Piamonte, sempre expectantes, agardando a que algo suceda. En Imago segue presente a ansia de procurar -como naquela excursión a aquel Entrimo de setembro-, o desexo de perder a tarde entre loureiros, de chegar ás praias de acceso quebrado. Hai unha ansia sensual, pero tamén de descuberta.

Moitos dos poemas da autora están cheos de lugares habitados, sexan casas, sexan cidades, espazos de vivencias, cargados de obxectos, de memorias, espazos de vivos e de mortos, de mitos. Balbec, Sorrento, Nauplia, Rande, Entrimo, Porto Empedocle, Piazza Indepenzia, Vigo, Barbantes, Armeses. Por sí mesmos, os lugares non teñen recordos, non teñen nada. Son rocha, sedimento mineral, espazo en crú, plano construído. Quizáis por iso poetizamos, resistímonos á pura xeometría, ao rigor dos ángulos e á aspereza dos recantos.

No artigo Imaxes da cidade de Troia na poesía latina medieval, Helena de Carlos cita a Quintiliano, para quen cidade é análoga a un ser humano, polo que se poden dicir dela tantas cousas como dunha persoa. Eses poemas compartían un tópico, o do planctus pola cidade destruída, e insistían no aspecto ruinoso de Troia para comparalo co seu esplendoroso estado anterior. Se a cidade é comparable ao ser humano, pregúntome cantas troias íntimas hai na poesía de Helena de Carlos. Non será, quizais, o tempo perdido da mocidade unha delas?

Vou rematando. Lembro agora un poema de Alta Casa, o primeiro poemario de Helena, e uns versos que evocan un final que en realidade é máis ben un comezo. Axiña quedaron grabados na miña memoria.

      Agora volvo aquí

      ao lugar de que se parte,

      ao lugar do que sempre

      se poder partir

Aos poemas de Helena de Carlos sempre se pode volver. Dos seus poemas sempre se pode partir. E esa unha condición imprescindible de toda gran poesía. A súa vólvese neste poemario máis esencial, máis depurada, pero non nos trabuquemos: a sinxeleza é só aparente, quizáis por iso tamén máis seductora. Volvo a Didi Huberman e ás súas bolboretas. “O que un admira nelas é aquelo mesmo que foxe, o bater das ás, os motivos imposibles de reter, que van e veñen, que aparecen e desaparecen no capricho dun percorrido imprevisible”. Non importa que non sexamos quen de fixar a súa traxectoria. Deixemos pois a inquietude polo que non sae. Aplícolle o conto a estas liñas. Os métodos demostrativos do verdadeiro son outros, non os poéticos, non os artísticos. Como ben nos lembra o primeiro verso de Imago

A certeza está na floración do kiwi.

          [César Souto, Libraría Couceiro, 6 de xuño de 2023]